◗ Oι δευτερεύουσες προτάσεις λειτουργούν είτε ως αντικείμενο ή υποκείμενο του ρήματος της κύριας πρότασης, π.χ. Είπε ότι θα φύγει από τον τόπο του, είτε ως επιρρηματικοί προσδιορισμοί· δηλώνουν δηλαδή:
– χρόνο, π.χ. Ότανκατηφορίζεις την Ερμού, έχεις όλη την πόλη μπροστά σου.
– αιτία, π.χ. Θύμωσε, επειδήο Γιάννης αποφάσισε να φύγει.
– σκοπό, π.χ. Τα καράβια έρχονταν (για) ναφορτώσουν ξυλεία.
– αποτέλεσμα, π.χ. Μιλά πολύ σιγά, ώστεμόλις ακούγεται.
– υπόθεση, π.χ. Ανπάτε στη Μυτιλήνη, θα περάσετε ωραία.
– εναντίωση, π.χ. Αν και περνάει δύσκολα, δεν αφήνει τον τόπο του.
◗ Όταν δύο ή περισσότερες προτάσεις δεν είναι ισοδύναμες (η μία εξαρτάται από την άλλη), συνδέονται μεταξύ τους με κάποιον από τους υποτακτικούς συνδέσμους ή με μια αναφορική αντωνυμία. Αυτός ο τρόπος σύνδεσης των προτάσεων ονομάζεται υποτακτική σύνδεση.
◗ Συνηθισμένοι υποτακτικοί σύνδεσμοι είναι οι:
ότι, πως, να, μήπως, γιατί, επειδή, όταν, αφού, ώστε κ.ά.
B3 Ηστίξηστηνυποτακτικήσύνδεση
Mαθαίνω για το κόμμα στην υποτακτική σύνδεση
◗ Όταν μια δευτερεύουσα πρόταση λειτουργεί ως αντικείμενο ή υποκείμενο στο ρήμα μιας άλλης πρότασης, τότε οι δύο προτάσεις δε χωρίζονται με κόμμα, π.χ. Λέγεται ότι οι πρώτοι Κορίνθιοι χρησιμοποίησαν το σημερινό τρόπο κατασκευής των καραβιών. (κείμ. 5)
◗ Όταν η δευτερεύουσα πρόταση δηλώνει κάποια επιρρηματική σχέση (χρόνο, αιτία, σκοπό κ.λπ.), τότε συνήθως χωρίζεται με κόμμα από την πρόταση που προσδιορίζει, π.χ. O κόσμος της αγοράς απλώνεται μπροστά μας, καθώς κατηφορίζουμε την οδό Ερμού. (κείμ. 3)
B1 Oιπτώσειςως δείκτες για τη σχέσηουσιαστικούκαιρήματος
Oι πτώσεις μάς δείχνουν τη σχέση που μπορεί να έχει ένα ουσιαστικό με το ρήμα της πρότασης.
◗ Το υποκείμενο βρίσκεται πάντα σε πτώση ονομαστική.
◗ Το αντικείμενο μπορεί να βρίσκεται σε αιτιατικήή σε γενική. Η πτώση του αντικειμένου καθορίζεται από το ρήμα.
◗ Τα συνδετικά ρήματα (βλ. ενότητα 5) παίρνουν ως συμπλήρωμα κατηγορούμενο.
Το κατηγορούμενο βρίσκεται σε πτώση ονομαστική, όταν μας δίνει μια πληροφορία για το υποκείμενο του ρήματος, π.χ. Πολλά μουσεία ήταν σπίτια (κείμ. 1) – O Ρέμινγκτον θεωρείται σπουδαίος ζωγράφος. Το κατηγορούμενο αυτό λέγεται κατηγορούμενο του υποκειμένου. Το κατηγορούμενο βρίσκεται σε πτώση αιτιατική, όταν μας δίνει μια πληροφορία για το αντικείμενο του ρήματος, π.χ. Τον θεωρούν σπουδαίο ζωγράφο. Το κατηγορούμενο αυτό λέγεται κατηγορούμενο του αντικειμένου.
•είναιτο βασικό στοιχείο κάθε πρότασης γύρω από το οποίο οργανώνεται το μήνυμα που μεταδίδεται με την επικοινωνία,
•ανήκει στη ρηματική φράση, στην οποία παίζει τον κυρίαρχο ρόλο.
◗ Εκτός από το ρήμα, στη ρηματική φράση μπορεί να ανήκουν ουσιαστικά ή επίθετα (δηλαδή ονοματικές φράσεις που θα είναι αντικείμενα του ρήματος ή κατηγορούμενα του υποκειμένου ή του αντικειμένου) ή επιρρήματα ή επιρρηματικές φράσεις που θα δίνουν μια επιπλέον πληροφορία σχετικά με τον χρόνο, τον τρόπο, τον τόπο κτλ. της ενέργειας του ρήματος.
•Τρώτε αργά, κατά προτίμηση σε συγκεκριμένες ώρες της ημέρας, χωρίς άγχος και με τη συντροφιά προσφιλών προσώπων.
• Προτιμάτε φρούτα ή ξηρούς καρπούς και όχι γλυκίσματα στα ενδιάμεσα μικρογεύματα.
• Προτιμάτε ψωμί ή ζυμαρικά ολικής αλέσεως.
• Προτιμάτε το νερό και όχι τα αναψυκτικά.
• Τα υγιή άτομα (πλην των εγκύων) δεν χρειάζονται διατροφικά συμπληρώματα (βιταμίνες, ιχνοστοιχεία κ.λπ.), όταν ακολουθούν μια ισορροπημένη διατροφή.
• Τα υποθερμιδικά (light) τρόφιμα δεν αποτελούν υποκατάστατο της φυσικής άσκησης για τον έλεγχο της παχυσαρκίας. Επιπλέον, η κατανάλωσή τους σε μεγάλες ποσότητες έχει αποδειχθεί ότι οδηγεί σε αύξηση του σωματικού βάρους.
• Η υποδειγματική διατροφή αποτελεί τον τελικό στόχο, αλλά η υιοθέτησή της σε καθημερινή βάση μπορεί να γίνει προοδευτικά.
Γράφετε με τον ίδιο τρόπο, όταν απευθύνεστε στους συμμαθητές σας, στους γονείς σας, στον διευθυντή του σχολείου ή στον εαυτό σας;
Έμαθα ότι
◗ O προφορικός λόγος είναι πιο άμεσος, αυθόρμητος στην καθημερινή μας επικοινωνία. Διαφέρει, όμως, από τον γραπτό λόγο σε ορισμένα σημεία:
Στον προφορικό λόγο είμαστε, συνήθως, στον ίδιο χώρο με τον συνομιλητή μας και συζητάμε την ίδια χρονική στιγμή. O προφορικός λόγος πλάθεται την ίδια στιγμή, γι' αυτό έχει διακοπές, επαναλήψεις, διορθώσεις κτλ.
Στον προφορικό λόγο χρησιμοποιούμε πέρα από τις λέξεις και άλλα συμπληρωματικά στοιχεία (π.χ. χειρονομίες, επιτονισμό κτλ.), τα οποία δεν είναι εύκολο να αποδοθούν γραπτά. Αντίθετα, στον γραπτό λόγο δεν έχουμε μπροστά μας τον αναγνώστη και διαθέτουμε χρόνο για σχεδιασμό και διόρθωση.
◗ Από την προσέγγιση των παραπάνω κειμένων και συνομιλιών καταλαβαίνουμε ότι είναι δύσκολο να διακρίνουμε τα όρια ανάμεσα στον γραπτό και τον προφορικό λόγο, ιδιαίτερα στα κείμενα της ηλεκτρονικής επικοινωνίας.
B3Γλωσσική ποικιλία – Mέσο και περίσταση επικοινωνίας
Έμαθα ότι
◗ Όταν μελετούμε τον προφορικό λόγο ή το γραπτό κείμενο, αναζητούμε:
• ποιος μιλάει ή γράφει (πομπός),
• σε ποιον μιλάει ή γράφει (δέκτης),
• για ποιο σκοπό μιλάει ή γράφει (σκοπός),
• ποιο θέμα, ποιες απόψεις-ιδέες (μήνυμα) μεταδίδει και με ποιον τρόπο.
◗ O τρόπος που μιλάμε αλλά και αυτά που λέμε εξαρτώνται από πολλούς παράγοντες, όπως:
• από τη σχέση που έχουμε με τον συνομιλητή μας: αν μιλάμε με κάποιο φίλο μας, για παράδειγμα, είμαστε λιγότερο τυπικοί, ενώ, όταν μιλάμε με κάποιο μεγαλύτερο που δε γνωρίζουμε καλά, χρησιμοποιούμε τον πληθυντικό αριθμό·
• από τον σκοπό του λόγου ή του κειμένου.
◗ Tέλος, το μέσο-δίαυλος επικοινωνίας επηρεάζει τη μορφή του μηνύματος (το λεξιλόγιο, το ύφος, ακόμα και την οργάνωση των προτάσεων ή της παραγράφου). Η μορφή και το ύφος του μηνύματος καθορίζονται από τις κοινωνικές μας σχέσεις και τις συνθήκες επικοινωνίας. Tο επίπεδο ύφους καθορίζεται και από τη σχέση πομπού-αποδέκτη που κινείται είτε στον άξονα της εξουσίας είτε στον άξονα της ισοτιμίας/αλληλεγγύης. Mια σχέση ισοτιμίας μπορεί να είναι από πολύ οικεία έως τυπική και απρόσωπη.
Ο προφορικός και ο γραπτός λόγος ως μέσα επικοινωνίας
Για να υπάρχει επικοινωνία μεταξύ των ανθρώπων, χρειάζονται ο πομπός, ο δέκτης και το μήνυμα.
1. Το προφορικό μήνυμα /κείμενο ακούγεται και μιλιέται (π.χ. μια ομιλία σε ένα ακροατήριο, ένας διάλογος της καθημερινής ζωής). Το γραπτό μήνυμα /κείμενο διαβάζεται και γράφεται (π.χ. ένα άρθρο εφημερίδας, ένα βιβλίο).
2. Ο προφορικός λόγος επιτρέπει στους συνομιλητές να μοιράζονται τον ίδιο χώρο και χρόνο. Υπάρχει πλούσιο φορτίο ομιλίας με εξωγλωσσικά (χειρονομίες, εκφράσεις) και παραγλωσσικά στοιχεία (επιτονισμός). Απευθύνεται, δηλαδή, σε δέκτη παρόντα. Ο γραπτός λόγος είναι αυτόνομος χωροταξικά και χρονικά. Απουσιάζουν τα παραγλωσσικά και εξωγλωσσικά στοιχεία, τα οποία μπορούν να αποδοθούν με σημεία στίξης ή σύμβολα ή περιγραφικό λόγο. Απευθύνεται, δηλαδή, σε δέκτη απόντα.
Πλεονεκτήματατου προφορικού λόγου ως μέσου επικοινωνίας στην κατανόηση του μηνύματος.
Ο πομπός – ομιλητής:
• έχει την ευκαιρία να βελτιώνει τη διατύπωσή του, να τροποποιεί το λόγο του, προκειμένου να γίνεται περισσότερο αναλυτικός ή σαφής κάθε φορά.
• χρησιμοποιεί εξωγλωσσικά και παραγλωσσικά μέσα επικοινωνίας (αμεσότητα, ζωντάνια επικοινωνίας).
Ο δέκτης:
• έχει άμεση επαφή με τον συνομιλητή του, είναι παρών, συμμετέχει.
• μπορεί να καλύψει απορίες του, εκφράζοντάς τες σε εκείνον (ερωταποκρίσεις).
• δέχεται το μήνυμα και το επεξεργάζεται την ίδια στιγμή που εκφωνείται από τον πομπό. Δεν
είναι παθητικό στοιχείο, αλλά αντιδρά ανάλογα, ώστε ο πομπός να γνωρίζει, αν ο δέκτης το
έχει καταλάβει.
Αυτές οι δυνατότητες του προφορικού λόγου λειτουργούν, όταν η επικοινωνία πομπού-δέκτη είναι αμφίδρομη, π.χ. σε μια συζήτηση. Σε αντίθετη περίπτωση, π.χ. όταν ακούμε ραδιόφωνο ή βλέπουμε τηλεόραση, ο δέκτης δεν έχει τη δυνατότητα παρέμβασης, ούτε ο πομπός γνωρίζει κατά πόσον ο δέκτης ανταποκρίνεται στο μήνυμα.
Πλεονεκτήματα του γραπτού λόγου ως μέσου επικοινωνίας στην κατανόηση του μηνύματος.
Ο πομπός:
• διαθέτει συνήθως χρόνο, για να σκεφτεί, να προσχεδιάσει και να επιμεληθεί τον λόγο του, ακόμη και να συμβουλευτεί τα λεξικά ή κάποιους που γνωρίζουν το θέμα.
• δίνει στο κείμενό του σαφήνεια, ακρίβεια, πυκνότητα λόγου, φροντισμένη σύνταξη, λογική σειρά στις ιδέες του. Το κάνει αποτελεσματικό, δηλαδή, προκαλεί την επιθυμητή αντίδραση από τον δέκτη-αναγνώστη.
Ο δέκτης:
• διαθέτει χρόνο, για να αφομοιώσει (καταλάβει) και να επεξεργαστεί το μήνυμα.
• έχει μπροστά του ένα προσεγμένο, σε μορφή και περιεχόμενο, μήνυμα, που δεν τον κουράζει με περιττά στοιχεία, τα οποία δεν εξυπηρετούν την επικοινωνία.
Τέλος, ο πομπός και ο δέκτης μπορούν να επικοινωνήσουν σε ένα υψηλότερο επίπεδο σκέψης και γλώσσας. Η διαχρονικότητα (το γραπτό κείμενο δεν είναι εφήμερο, διατηρείται στον χρόνο) παραμένει το σπουδαιότερο χαρακτηριστικό του γραπτού λόγου, δίνοντας τη δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ απόντων. Εξάλλου, τα γραπτά κείμενα μπορούν να αποτελέσουν αντικείμενο εξέτασης και μελέτης στη διάρκεια του χρόνου.
Γ H ΠAPAΓPAΦOΣ
Kατάλαβα ότι
◗ H παράγραφος είναι ένα ενιαίο κείμενο, με αρχή, ανάπτυξη και τέλος. Έχει την αυτονομία της, αφού αναπτύσσεται μια ιδέα ή η πλευρά ενός θέματος, αλλά ταυτόχρονα συνδέεται με την επόμενη παράγραφο και όλες μαζί διαμορφώνουν ένα κείμενο.
◗ Στην αρχή της παραγράφου εντοπίζουμε-γράφουμε το θέμα που αναλύεται παρακάτω σε προτάσεις.
◗ Συνδέουμε τις προτάσεις στο εσωτερικό της παραγράφου με κατάλληλες συνδετικές λέξεις που δηλώνουν επεξήγηση, παράδειγμα, συμπέρασμα, αντίθεση κτλ.
◗ H μια παράγραφος πρέπει να ξεχωρίζει από την άλλη, γι' αυτό αφήνουμε περιθώριο στην αρχή κάθε παραγράφου.
◗ Eπικοινωνία είναι η ανταλλαγή μηνυμάτων μεταξύ δύο ή περισσότερων ανθρώπων. Για να υπάρξει επικοινωνία χρειαζόμαστε έναν πομπό, έναν δέκτη κι έναν κώδικα. Πομπός είναι αυτός που μιλάει (ο ομιλητής) ή γράφει (ο συγγραφέας). Δέκτης είναι αυτός που ακούει (ο ακροατής) ή διαβάζει (ο αναγνώστης). Kώδικας είναι ένα σύστημα σημείων ή σημάτων ή συμβόλων με αρχές και κανόνες. H γλώσσα είναι ένα παράδειγμα κώδικα πολύ δημιουργικού.
◗ O πομπός χρησιμοποιεί τον γλωσσικό κώδικα για να κωδικοποιήσει ένα μήνυμα, να εκφράσει δηλαδή μια επιθυμία, να διατυπώσει μια ερώτηση, να δώσει ή να ζητήσει μια πληροφορία, να πει κάτι που σκέφτεται ή που νιώθει κτλ. Από τον πομπό το μήνυμα μεταβιβάζεται με κάποιον τρόπο (φυσικό ή τεχνητό) στον δέκτη. O δέκτης είναι αυτός που λαμβάνει και αποκωδικοποιεί το μήνυμα.
◗ Το μέσο που χρησιμοποιούμε για να επικοινωνήσουμε, ο φυσικός ή τεχνητός αυτός τρόπος (τηλέφωνο, H/Y, κινητό τηλέφωνο, επιστολή, επικοινωνία πρόσωπο με πρόσωπο κτλ.), επηρεάζει τη μορφή και το ύφος του μηνύματος.
◗ Yπάρχουν δύο είδη γλωσσικής επικοινωνίας: η προφορική και η γραπτή.
B2 Kώδικες επικοινωνίας
► Πριν ξεκινήσετε το πρωί για το σχολείο, καλό είναι να συμβουλευτείτε ένα δελτίο πρόγνωσης του καιρού. Eκτός από τον λόγο, ποια άλλα μέσα χρησιμοποιεί το δελτίο για να δείξει τον καιρό της επόμενης μέρας; (κείμ. 5) •Πώς θα ντυθείτε αύριο, αν δείτε ένα τέτοιο δελτίο καιρού;
◗ Εκτός από τη γλώσσα επικοινωνούμε και με πολλά άλλα σήματα που ανήκουν σε διάφορους κώδικες. Ιδιαίτερη σημασία για την επικοινωνία των ανθρώπων έχει ο γλωσσικός κώδικας.
◗ Πολλά κείμενα δε χρησιμοποιούν μόνο τη γλώσσα για να μεταδώσουν το μήνυμά τους, αλλά και άλλους τρόπους, που μπορεί να είναι σήματα από άλλους κώδικες. Eπειδή λοιπόν χρησιμοποιούν πολλούς τρόπους, λέγονται πολυτροπικά κείμενα.
►Πώς παριστάνεται ο κίνδυνος στα σήματα του Κ.Ο.Κ; • Φτιάξτε κι εσείς μια πινακίδα προειδοποίησης για κίνδυνο. • Γράψτε «ΠΡΟΣΟΧΗ ΚΙΝΔΥΝΟΣ» και προσθέστε ένα ανάλογο σήμα. • Tο κείμενό σας είναι πολυτροπικό ή όχι;
◗Πρόταση είναι το μεγαλύτερο σύνολο λέξεων που είναι γραμματικά οργανωμένο.
◗ Mια πρόταση, η οποία έχει ολοκληρωμένο νόημα, μας δίνει απάντηση στις ερωτήσεις «ποιος» και «τι» και από την οποία δεν μπορούμε να αφαιρέσουμε τίποτα, λέγεται απλή πρόταση, π.χ.Η Άννα είδε τον Γιώργο.
◗ Oι συνθήκες της επικοινωνίας μάς αναγκάζουν ή μας επιτρέπουν να προσθέτουμε ή να αφαιρούμε στοιχεία/λέξεις από τις προτάσεις μας. Έτσι:
• H πρόταση από την οποία λείπουν στοιχεία / λέξεις λέγεται ελλειπτική, π.χ. Σήμερα Μαθηματικά, αύριο Χημεία και τέρμα (κείμ. 4)
• H πρόταση που εκτός από τα βασικά έχει κι επιπλέον στοιχεία λέγεται επαυξημένη, π.χ. Ο Πέτρος βοήθησε πολύ με το χιούμορ του (κείμ. 4)
Γ2 Eίδη προτάσεων, σημασίες τους και σημεία στίξης
Mαθαίνω για τις προτάσεις και τη σημασία τους
◗ Oι προτάσεις που χρησιμοποιούμε συνήθως για να δώσουμε μια πληροφορία λέγονται αποφαντικές,
π.χ. Το μάθημα αρχίζει στις 8:00. Σε αυτές τις προτάσεις, όταν γράφουμε, βάζουμε τελεία.
◗ Oι προτάσεις που χρησιμοποιούμε συνήθως για να ζητήσουμε μια πληροφορία λέγονται ερωτηματικές, π.χ. Τι ώρα αρχίζει το μάθημα; Σε αυτές τις προτάσεις, όταν γράφουμε, βάζουμε ερωτηματικό.
◗ Oι προτάσεις που χρησιμοποιούμε συνήθως για να ζητήσουμε από κάποιον να κάνει κάτι ή να τον παρακαλέσουμε για κάτι λέγονται προστακτικές, π.χ. Μπείτε στην τάξη. Σε αυτές τις προτάσεις, όταν γράφουμε, βάζουμε τελεία ή θαυμαστικό.
◗ Oι προτάσεις που εκφράζουν ένα έντονο συναίσθημα λέγονται επιφωνηματικές, π.χ. Τι ωραία μέρα! Σε αυτές τις προτάσεις, όταν γράφουμε, βάζουμε θαυμαστικό.
Διαπιστώνωότι :
◗ Mπορούμε να χρησιμοποιήσουμε διαφορετικά είδη προτάσεων (π.χ. αποφαντική, ερωτηματική, προστακτική, επιφωνηματική) για να πετύχουμε τον σκοπό μας στην επικοινωνία. H επιλογή μας εξαρτάται κυρίως από τον ακροατή μας (ποιος είναι, τι σχέση έχουμε μαζί του), από τον τρόπο που μεταδίδεται το μήνυμα και τις συνθήκες επικοινωνίας (αν μιλάμε από το τηλέφωνο ή «πρόσωπο με πρόσωπο», αν είμαστε μπροστά σε άλλους ή μόνοι με τον συνομιλητή μας).
◗ Έτσι, μπορούμε να ζητήσουμε μια πληροφορία χρησιμοποιώντας όχι μόνο ερωτηματικές προτάσεις, αλλά και αποφαντικές ή προστακτικές, π.χ.
•Θα ήθελα να μου πεί κάποιος τις ώρες των μαθημάτων.
•Πες μου τις ώρες των μαθημάτων.
•Ποιες είναι οι ώρες των μαθημάτων;
Mαθαίνωότι :
◗ Oι προτάσεις που δεν έχουν άρνηση λέγονται καταφατικές.
◗ Oι προτάσεις που περιέχουν άρνηση [δε(ν), μη(ν)] λέγονται αρνητικές.
Συμπεραίνω για τιςπροτάσεις
◗ H ίδια ακριβώς πρόταση μπορεί να χρησιμοποιηθεί για να δηλώσουμε ή να ρωτήσουμε κάτι, για να εκφράσουμε απορία, θαυμασμό, έκπληξη κτλ., π.χ.
